K h â m Đ ị n h V i ệ t S ử T h ô n g G i á m C ư ơ n g M ụ c

Chính Biên

Quyển thứ XVIII

Từ Mậu Thìn, Lê Nhân Tông, năm Thái Hòa thứ 6 (1448) đến Kỷ Mão, Lê Nhân Tông, năm Diên Ninh thứ 6 (1459), gồm mười hai năm.

Mậu Thìn, năm (Thái Hòa) thứ 6 (1448). (Minh, năm Chính Thống thứ 13).

Tháng 2, mùa xuân. Đèo Mạnh Vượng, tri châu Phục Lễ, có tội. Triều đình cho phép Mạnh Vượng được chết, rồi trao chức Chiêu thảo sứ cho em hắn là Dao.

Mạnh Vượng là người tham lam, tàn bạo, ngầm dùng thuốc độc giết chết người trong bộ lạc của hắn. Nhiều người oán giận. Việc đến triều đình. Triều đình cho phép Mạnh Vượng được chết, rồi tịch thu cả nhà, phong cho em hắn là Dao làm chức Chiêu thảo sứ¹⁷⁸⁷ , vẫn cứ coi quản công việc Phục Lễ.

Lời chua - Phục Lễ: Tức châu Ninh Viễn. Xem Bình Định vương năm thứ 10 (Chính biên XIV, 17).

Miền Đông đạo¹⁷⁸⁸ đồn ngoa rằng có sứ nhà Minh sang ta. Triều đình sai bọn Lê Khắc Phục đi lên biên giới.

Bấy giờ Đông đạo đồn ngoa rằng sứ nhà Minh đến nơi biên giới để hội đồng với ta làm việc khám nghiệm. Triều đình sai Trình Dục, Đông đạo tham tri, đến tận nơi để thăm dò. Dục vừa mới đến biên giới, đã vội quay về tâu rằng quan khâm sai nhà Minh kết hợp với các quan trấn thủ Quảng Đông đem nhiều binh mã đến. Triều đình liền sai bọn Tư khấu Lê Khắc Phục, tả hữu nạp ngôn Nguyễn Mộng Tuân và Nguyễn Văn Phú, Hữu thị lang Đào Công Soạn, Trung thừa Hà Lật cùng với Tây Đạo¹⁷⁸⁹ Đồng tri Nguyễn Thúc Huệ đi lên biên giới, chờ đợi để hội khám. Lại sai Nam Sách lộ¹⁷⁹⁰ Đồng tri Lê Thiệt đem hơn vạn quân kết hợp với quân sĩ ở trấn An Bang làm việc tuần phòng biên giới. Mọi người đều được ban cho tiền nhiều ít có khác nhau. Lại sắc sai miền Đông đạo chuẩn bị làm việc khao quân. Vì thế, trăm họ nôn nao nhộn nhạo.

Khi đến biên giới, mọi người ở lại hàng tuần¹⁷⁹¹ , hàng tháng, chẳng hề thấy có tin tức gì cả. Ai nấy mua các hàng hóa Trung Quốc rồi về, nói thác ra rằng quan khâm sai nhà Minh vì cớ riêng, không đến được. Quan Ngự sử đài là Hà Lật, vì bè đảng, không chịu nói. Triều đình cũng bỏ qua, không xét hỏi đến việc này nữa.

Lời phê - Còn ra thể thống gì nữa! Lời chua - Nguyễn Mộng Tuân: Người làng Viên Khê, huyện Đông Sơn¹⁷⁹² .

Đông đạo, Tây đạo: Đều xem Lê Thái Tổ, năm Thuận Thiên thứ 1 (Chính biên XV, 5).

An Bang: Xem Lê Thánh Tông, năm Quang Thuận thứ 10 (Chính biên XXI, 19, 29).

Mưa đá.

Nhà vua hầu Hoàng Thái hậu đi vào Lam Kinh.

Sai bọn Lê Thận và Lê Bí ở lại trấn giữ Đông Kinh, còn các vương đều cho đi hộ giá, nhà vua hầu Hoàng Thái hậu vào Thanh Hóa, bái yết các lăng tẩm, ban cho các quan tùy tùng ăn yến ở hành điện¹⁷⁹³ và thưởng cho họ tiền bạc nhiều ít có khác nhau.

Lời phê - Bấy giờ nhà vua còn thơ ấu, đi xa sao được! Về việc này, chính Lê thái hậu và các đại thần khó chối trách nhiệm. Lời chua - Lam Kinh: Xem Lê Thái Tổ, năm Thuận Thiên thứ 6 (Chính biên XV, 33).

Bồn Man¹⁷⁹⁴ đến dâng lễ cống.

Bồn Man đến cống: sừng tê, vàng bạc và một con voi có ba ngà. Nhà vua hạ chiếu ban cho sứ giả Bồn Man: đoạn hồng, lụa, đồ sứ, rồi cho về.

Gác Thừa Thiên đã hoàn thành.

Trước kia, sai sửa chữa gác Thừa Thiên; đến đây làm xong. Quy chế lần này lại càng rộng rãi tráng lệ hơn trước.

Tháng 4, mùa hạ. Ra lệnh cấm chiếm ruộng đất công làm của riêng.

Cấm quan, quân và dân không được chiếm ruộng đất công để làm vườn, ao.

Cho Lê Xí được khai phục quan chức, làm Thiếu bảo tri quân dân sự.

Thái phó Lê Văn Linh chết.

Văn Linh là bậc khai quốc công thần, là vị nguyên lão đã giúp ba triều đại¹⁷⁹⁵ , có mưu trí, có tài cán, biết sự việc một cách đại thể. Khi ở triều đường, có nhiều kiến nghị sáng suốt. Vụ án Lê Sát, Văn Linh vẫn cứ thẳng thắn can ngăn, không a dua, được dư luận đồng tình. Nhưng phải cái là tham của, ăn hối lộ, tin sùng các thầy chùa. Cũng vì những điều đó, người ta đánh giá ông kém đi một chút. Thọ 72 tuổi.

Lời phê - Lê Văn Linh là kẻ về bè với Lê Sát. Nay sử lại chép như thế này, còn biết đâu là tà với chính nữa? Bắt đầu ra lệnh cho thân quân thay đổi phiên nhau, vào làm túc vệ.

Lê Thái Tổ khi mới dẹp yên cả nước, có đặt ra Ngự tiền võ đội, từ chức Quản lãnh trở xuống đều phải túc trực thường xuyên, không được thay đổi. Đến đây, triều đình bàn rằng gần nay luôn năm có nạn hạn hán và sâu cắn lúa, từ nhà nước đến tư gia đều túng thiếu, thế mà vệ sĩ ngày một tăng thêm, làm phí phạm lương bổng cung cấp; do đó mới chia làm ba phiên, lần lượt thay nhau vào làm túc vệ.

Lời chua - Võ đội: Theo "Chức quan chí" trong Lịch triều hiến chương của Phan Huy Chú, tướng hiệu ở các vệ quân hễ ai có phạm lầm lỗi gì thì sung làm võ đội túc vệ, trong đội có chức Quản lãnh.

Giảm bớt số tướng hiệu ở các vệ quân.

Theo thể chế cũ, thì trong các quân Ngự tiền, mỗi quân có tám tướng hiệu; trong năm quân Thiết đột, mỗi quân có bốn tướng hiệu. Đến đây, các đại thần bàn rằng số võ biền có nhiều, chỉ tổ làm thêm gánh nặng cho dân, vậy xin giảm bớt, mỗi quân chỉ đặt hai tướng hiệu thôi. Nhà vua nghe theo.

Lời chua - Các quân Ngự tiền: Xem Lê Thái Tông, năm Thiệu Bình thứ 1 (Chính biên XVI, 2).

Thiết đột: Xem Lê Thái Tổ, năm Thuận Thiên thứ 1 (Chính biên XV, 3).

Răn dạy các quan lại.

Lời dụ răn bảo văn võ trăm quan: "Nhà nước đã cấp bổng lộc theo thường lệ để gây nuôi đức tính thanh lêm, lại có pháp luật chung để cho mọi người tuân giữ. Thế mà ngày nay còn có những kẻ không giữ phép nước, ăn hối lộ, làm việc riêng tây. Những khách qua đường chẳng ai là không than oán. Đó không phải chuyện nhỏ đâu. Từ nay mà đi, ai nấy phải nên giữ mình cho trong sạch, chấp hành phép công. Kẻ nào còn cứ mê man không chừa, nếu việc lộ ra thì sẽ khép vào tội nặng hơn mức bình thường. Cấp trên không biết răn dạy cấp dưới, bạn đồng liêu không biết khuyên bảo lẫn nhau, sẽ đều bị tội đúng như pháp luật đã định".

Hạn hán. Nhà vua chính mình đi lễ cầu đảo. Tha những tù phạm bị tình nghi.

Trước kia, quan Ngự sử đài là bọn Hà Lật và Đồng Hanh Phát đàn hặc các Thẩm hình đại phu là bọn Trình Mân, Nguyễn Văn Kiệt và Lê Bá Viễn về việc để đọng hình ngục. Nhà vua sai bọn Lật đến viện Ngũ hình để kiểm soát, thấy còn đọng lại đến 125 bản án chưa xét xử dứt khoát. Bấy giờ các đại thần mới tâu xin nhà vua sai các quan ở Ngự sử đài năm đạo¹⁷⁹⁶ kết hợp với ti Tường hình duyệt hết các bản án, đừng để cho việc hình ngục phải ứ đọng, gây đau khổ cho dân. Biếm truất bọn Trình Mân và Văn Kiệt mỗi người xuống một tư¹⁷⁹⁷ .

Đến đây, hạn hán. Nhà vua đem trăm quan đến cung Cảnh Linh và chùa Báo Ân, làm lễ đảo vũ. Rồi rước tượng phật Pháp Vân đến chùa Báo Thiên, hạ lệnh cho sư tụng kinh cầu đảo. Nhà vua hầu hoàng thái hậu đến dự lễ. Ngày ấy, tha cho 24 người tù bị tình nghi.

Lời phê - E rằng chưa nắm được sự thực¹⁷⁹⁸ . Lời chua - Cung Cảnh Linh: Xem Lý Thần Tông, năm Thiên Thuận thứ 1 (Chính biên IV, 21).

Pháp Vân: Xem Lý Nhân Tông, năm Thái Ninh thứ 2 (Chính biên III, 32).

Chùa Báo Thiên: Xem Lý Thần Tông, năm Thiên chương bảo tự thứ 5 (Chính biên IV, 32).

Hạ chiếu cho bầy tôi và dân chúng tiến cử người hiền lương, chân phương, ngay thẳng và dám nói.

Nhà vua hạ chiếu cho các quan ở Kinh Diên, ở Ngự sử đài, ở Trung thư sảnh và ở Hàn lâm viện ai nấy điều trần về những lý do gây nên hạn hán. Các đại thần là bọn Lê Thụ đều dâng biểu chương tự đàn hặc mình và cầu xin miễn chức. Nhà vua ban sắc dụ không ưng thuận. Nhân đó có lời chiếu rằng:

"Mấy năm vừa đây, nào lụt, nào hạn, nào hoàng trùng, tai biến dồn dập xảy đến! Có lẽ vì chính sự và mệnh lệnh của trẫm trên không thuận theo lòng trời, dưới không ăn hợp với ý dân, hay là những đại thần phụ chính làm việc giúp rập điều lý có sai trái để gây nên nông nỗi thế chăng?

"Vậy, thần dân các ngươi ai nấy đều nên trình bày cho trẫm biết rõ những điều sai trái thiếu sót. Hễ thấy có người hiền lương, chân phương, thẳng thắn và dám nói thì cho phép tiến cử ngay. Các người phải căn cứ vào sự thực mà điều trần, chứ đừng vin dẫn những lời văn suông của người xưa làm gì".

Lời phê¹⁷⁹⁹ - Nhà vua bấy giờ nào đã biết gì¹⁸⁰⁰ , chẳng qua chỉ là lời văn suông thôi. Tháng 6. Tha thái phó Lê Liệt ra khỏi ngục¹⁸⁰¹ .

Bấy giờ vụ án Lê Liệt để kéo dài đến bốn năm, không xử dứt khoát. Đến đây, tông chánh Lê Khắc Phục và công chúa Ngọc Lan xin lựa uốn phép nước, mở rộng ơn trên, bèn tha cho Lê Liệt, rồi lại tha cả vợ con của Liệt.

Tháng 7, mùa thu. Miền Tây Đạo¹⁸⁰² đói kém lớn. Triều đình xuất thóc trong kho nhà nước ra cho dân vay.

Tri Tây đạo là Nguyễn Phú tâu trình rằng địa phận ba trấn Tuyên Quang, Quy Hóa, Gia Hưng và các lộ Đà Giang thuộc miền rừng núi, ruộng đất cứng rắn xấu kém, luôn năm hạn hán và hoàng trùng, nhân dân phải nheo nhóc đói kém. Vậy xin xuất thóc gạo trong kho nhà nước ở sở tại để phát chẩn và cho dân vay. Nhà vua hạ chiếu y theo.

Lời chua - Tuyên Quang, Đà Giang: Đều xem Lê Thánh Tông, năm Quang Thuận thứ 10 (Chính biên XXI, 27, 30).

Quy Hóa: Xem Trần Thái Tông, năm Nguyên Phong thứ 7 (Chính biên VI, 41).

Gia Hưng: Tức Lâm Tây. Xem Lý Thái Tông, năm Thông Thụy thứ 4 (Chính biên II, 41).

Sao Huỳnh Hoặc đóng ở phận sao Tâm.

Hai sao lấp ló vào giới phận của nhau, lẩn quẩn (câu dĩ) đến hơn một tuần¹⁸⁰³ .

Lời chua - Huỳnh hoặc: Phần "Thiên quan thư" trong Sử ký (Trung Quốc) chép: Sao Huỳnh Hoặc, ở phương nam, thuộc hành hỏa, chủ về mùa hạ. Ngày bính đinh (tức ngày hỏa), người làm vua mà thiếu sót về lễ phép và không sáng suốt về sự nhìn nhận thì bị trời phạt bằng cách có sao Huỳnh hoặc xuất hiện. Sao Huỳnh hoặc mọc thì có binh lửa, lặn thì tan binh đao. Huỳnh hoặc là điềm rối loạn, tàn phá, tật bệnh, tang tóc, đói kém, binh đao.

Sao Tâm: Chòm sao Tâm là nơi minh đường¹⁸⁰⁴ : ngôi sao lớn ở giữa là chính vị thiên vương, ngôi sao ở phía trước là chỉ thái tử, ngôi sao ở phía sau là chỉ con thứ của vua. Mục "Chính nghĩa" trong phần "Thiên quan thư" của Sử ký trên đây chép rằng: "Khi đóng ở phận sao khác, gọi là thù". Đây có nghĩa là sao Huỳnh hoặc xuất hiện mà đóng ở phận sao Tâm.

Câu dĩ (lẩn quẩn): Theo phần "Thiên văn chí" trong sách Quân khuy tập yếu , thì "câu" có nghĩa là quanh về tả, lại vòng về hữu, như hình chữ "câu"; "dĩ" có nghĩa là đi rồi lại lại, lại rồi lại đi, quanh co như hình chữ "dĩ".

Tồn Bồn Man cầu xin phụ thuộc về ta. Triều đình đem đất của Tồn Bồn Man đặt làm châu Quy Hợp.

Lời chua - Tồn Bồn Man: Đất này ở về phía tây tỉnh Nghệ An, đông nam giáp miền thượng du Nghệ An và phần rừng rú thuộc Quảng Bình, tây bắc giáp châu Ninh Biên thuộc Hưng Hóa và miền thượng du thuộc Thanh Hóa, phía dưới tiếp giáp với Quỳ Châu và Tương Dương thuộc Nghệ An.

Tồn Bồn Man còn tên nữa là Bồn Man, Cầm Lư thị nối đới làm thổ tù. Khi Lê Thái Tổ đã khai quốc, Bồn Man mới bắt đầu đến triều cống. Dưới triều Lê Nhân Tông, năm Thái Hòa thứ 5 (1447), Bồn Man đến tiến cống voi và xin phụ thuộc về ta. Nhà vua xuống chiếu cho đổi Bồn Man làm châu Quy Hợp lệ thuộc vào phủ Lâm An.

Theo Nhất thống chí của Lê Định¹⁸⁰⁵ thì châu Quy Hợp có 12 sách và động, đều là dân người Mán cả. Có quan quân đóng ở đó để phòng thủ. Từ đồn Quy Hợp này đi lên phía tây thì đến phủ Trấn Ninh, đường dài 1.929 tầm¹⁸⁰⁶ . Đó là con đường mà nước Vạn Tượng sang ta triều cống tất phải đi qua.

Các đại phu ty Tường hình là bọn Lê Bá Viễn và Phạm Phúc đều bị bãi chức.

Trước kia, Bá Viễn khám xét việc kiện tụng, lời lẽ trong án văn có liên quan đến Ngự sử trung thừa là Hà Lật. Hà Lật căm giận, bèn chắp nhặt những lời phao đồn mà hặc bọn Bá Viễn sử dụng pháp luật quá nghiêm khắc, không đáng cho giữ pháp ty.

Nhà vua sai quan [Ngự sử đài] năm đạo¹⁸⁰⁷ tra xét việc đó. Bọn Bá Viễn cũng dâng biểu hặc lại Hà Lật rằng, trước kia, Hà Lật phạm tội, bây giờ lại giữ chức Ngự sử. Vậy xin đối chất với Lật.

Hà Lật lại tâu: "Từ Tam đại¹⁸⁰⁸ trở đi, chưa từng nghe nói bao giờ có chuyện người bị hặc trở kiện lại người đàn hặc. Nay bọn Bá Viễn tranh kiện với thần, thế là họ coi khinh người làm tai mắt của bệ hạ. Vậy thần nếu nhân đó mà phải bãi chức thì cố nhiên là không có gì đáng tiếc cả, nhưng chỉ sợ, sau đây, hễ ai giữ chức Ngự sử này, sẽ phải im hơi nín tiếng, không dám nói".

Bấy giờ bọn Lê Khả và Lê Khắc Phục tâu: "Bọn Bá Viễn dám hặc lại quan Ngự sử đài! Vậy xin nên bãi chức họ đi". Nhà vua nghe theo.

Cấm dân gian không được mặc quần áo và dùng đồ đạc trái với quy chế đã định.

Bấy giờ thói tục đua chuộng xa xỉ và tiếm lấn. Nhà vua bèn ra lệnh cho Lễ bộ định rõ điều cấm: dân gian không được mặc áo màu vàng, đi hài, mang giày và dùng đồ đạc chạm rồng, vẽ phượng.

Tháng 8. Bãi miễn chức quan Giám sát ngự sử của Cao Mô.

Cao Mô, trước kia, khi mới vào Ngự sử đài giữ chức can ngăn, có dâng sớ nói không thể để cho quốc cữu Nguyễn Phụ Lỗ tham dự chính sự được. Việc này làm trái ý hoàng thái hậu. Cao Mô bèn cáo bệnh, xin bãi chức. Nhà vua ưng thuận.

Lời chua - Nguyễn Phụ Lỗ: Người Bố Vệ, huyện Đông Sơn, tỉnh Thanh Hóa.

Môn hạ sảnh Hữu ti lang trung thiêm tri Tây đạo¹⁸⁰⁹ là Bùi Hanh có tội, bị miễn chức.

Bùi Hanh tâu rằng ngày 16 tháng 8 ấy có nguyệt thực, nhưng không đúng. Ngự sử Đồng Hanh Phát hặc tội Bùi Hanh. Bùi Hanh cứ thản nhiên, không có vẻ lo sợ, khi lên điện tâu việc, vẫn cứ nhơn nhơn như không. Đồng Hanh Phát tâu rằng: "Tôi, thẹn mình giữ chức can ngăn, đối với chính sự và việc dùng người, hễ thấy nên hay chăng, được hay hỏng, đều phải tranh luận. Cổ ngữ có nói: "Lời gì có động đến nhà vua thì thiên tử thay đổi nét mặt, việc gì có quan hệ đến triều đình thì tể tướng phải chờ đợi nhận tội. Nay Bùi Hanh không biết hối lỗi, vẫn cứ nhơn nhơn tự đắc. Như vậy há những chỉ khinh nhờn hạng bầy tôi can ngăn thôi đâu, rất đỗi lại còn khinh miệt cả phép nước nữa. Vả, Bùi Hanh vốn là kẻ tiểu nhân gian tà dối trá. Thời vua Thái Tổ, Bùi Hanh đã bị phế bỏ vì nói càn bậy. Đến triều vua Thái Tông, Bùi Hanh lại dùng tà thuật để phô ngón lừa gạt. Bệ hạ¹⁸¹⁰ lúc mới cư tang, tình cờ gặp phải tai biến, dịch lệ. Bùi Hanh bèn mượn chuyện âm dương xung khắc để giải thích, rồi tâu xin để tang ngắn hạn cho khỏi thiên tai. Truy nguyên những việc Bùi Hanh đã làm phần nhiều đều là lừa dối phỉnh gạt. Tôi sợ đời sau cho rằng dùng nhà âm dương¹⁸¹¹ làm chức Tham tri và kẻ bói toán làm chức An phủ là bắt đầu từ bệ hạ trước. Vậy không thể không xét kỹ được". Nhà vua bèn bãi chức Bùi Hanh, cho xuống làm Thái sử lệnh.

Bạch Khuê, An phủ sứ lộ Quốc Oai, nghe biết việc này, phát sợ, vội xin từ chức. Trước kia, Bùi Hanh và Thái chúc Bạch Khuê đều nhờ có ngón thuật số, dần dà quen biết và làm thân với các nhà đại thần. Bùi Hanh thì xin làm Môn hạ Hữu ti lang trung thiêm tri Tây Đạo; Bạch Khuê thì xin làm An phủ sứ. Các đại thần đều đứng bảo cử¹⁸¹² cho hai người này. Hạng sĩ phu thấy vậy, lấy làm hổ thẹn vì phải đứng cùng hàng quan với họ. Có kẻ đề chữ vào bên cầu cửa Đông rằng: "Thiên địa bĩ, lộ an phủ; nhật nguyệt khuy, đạo tham tri" . Nghĩa là trời đất gặp vận bĩ, hàng lộ có quan an phủ; mặt trời mặt trăng khuyết; hàng đạo có quan tham tri¹⁸¹³ . Đến đây, cùng một ngày, Bùi Hanh và Bạch Khuê đều bị truất. Dư luận lấy làm hả.

Lời chua - Quốc Oai: Xem Trần Dụ Tông, năm Đại Trị thứ 5 (Chính biên X, 16).

Thổ tinh xâm phạm vào Thái âm¹⁸¹⁴ .

Lời chua - Thổ tinh: Phần "Thiên văn chí" trong Quản khuy tập yếu chép rằng: Sao Trấn Tinh¹⁸¹⁵ ở trung ương, thuộc hành thổ, lấn vào giới phận của Thái âm, quanh quẩn không đi khỏi. Xâm nhập từ 7 tấc trở vào, gọi là "phạm", tia sáng bắn vào nhau, cũng gọi là "phạm".

Tháng 9. Tu sửa đền miếu ở Lam Kinh.

Ra lệnh cho Lê Khả đôn đốc phu và thợ tu sửa đền miếu ở Lam Kinh.

Lục dụng con của Lê Ngân, Đại đô đốc cũ.

Lê Ngân là công thần khai quốc, bị chết một cách vô tội; con là Nho Tôn bấy lâu phải chìm đắm nơi hàng ngũ quân lính. Triều đình thương xót, bèn trao cho Nho Tôn chức Đại đội trưởng trong Bảo ứng quân.

Lời chua - Lê Ngân: Người Lam Sơn, huyện Thụy Nguyên thuộc Thanh Hóa.

Bảo ứng quân: Theo "Binh chế chí" trong Lịch triều hiến chương của Phan Huy Chú, thì Bảo ứng quân thuộc trong sáu quân Ngự tiền.

Tháng 11, mùa đông. Gả Vệ quốc trưởng công chúa cho Lê Quát.

Quát là con Thái úy Lê Thụ. Công chúa mới lên mười. Nhà vua hạ chiếu cho Tư khấu Lê Khắc Phục đứng chủ trương về việc hôn nhân.

Bấy giờ Lê Thụ lo liệu việc sắm sính lễ. Những kẻ bon chen xu phụ đua nhau đem lễ đến dâng. Lê Thụ lại nhờ các trấn, các lộ lo kiếm trâu dê để dùng vào việc cưới. Các trấn, các lộ nhân đó bắt dân đóng góp cung ứng để mua lòng Lê Thụ. Ngự sử Đồng Hanh Phát có đàn hặc về việc này. Lê Thụ bỏ mũ, tạ tội với nhà vua; nhưng, những đồ người ta đưa biếu, Thụ vẫn đều nhận cả, không từ chối. Hanh Phát không đề cập đến việc đó nữa, rồi lại đem đồ lễ đến nhà Lê Thụ và nói xin lỗi. Những người thức giả đều chê cười Hanh Phát.

Các thổ tù ở Tuyên Quang là bọn Nông Thế Ôn, Dương Thắng Kim và Nguyễn Châu Quốc làm phản. Dẹp yên và giết chết cả.

Trước kia, bọn Thế Ôn ở Bảo Lạc, Thắng Kim ở Thám Già và Châu Quốc ở An Phú đều cậy có địa thế hiểm trở xa khơi, không chịu cung nộp phú thuế và sưu dịch. Đến đây, chúng định mưu cùng nhau liên hợp quân lại, giữ lấy bản châu, nổi lên làm phản. Việc lên đến triều đình. Nhà vua sai Lê Luân, Tổng quản Tuyên Quang, đem quân bản trấn đi đánh dẹp, bắt được bọn Thế Ôn và Thắng Kim, giải về kinh đô, giết chết.

Lời chua - Bảo Lạc: Xem Lý Nhân Tông, năm Anh Vũ chiêu thắng thứ 9 (Chính biên III, 44, 45).

Thám Già: Tên sách¹⁸¹⁶ xưa.

An Phú: Tên đất xưa, thay đổi ra sao, không rõ.

Tháng 12. Nhập nội Đô đốc đình thượng hầu là Lê Chích chết.

Hồi mới khởi nghĩa, Lê Chích dâng sách lược bàn đánh lấy Trà Long trước. Lê Thái Tổ nghe theo¹⁸¹⁷ . Do đó, hạ được Trà Long, hàng được Ngọc Ma, vây được thành Nghệ An, lược định được Tân Bình và Thuận Hóa, thu nạp được vài vạn quân, quay cờ trẩy ra Tây Đô, chia quân đi lấy các đất đai khác. Người ta đều phục Lê Chích là người nhìn xa được sự việc và bày mưu được đúng sát.

Khoảng niên hiệu Thiệu Bình (1434-1439), Lê Chích, vào trấn thủ Hóa Châu, Chiêm Thành hai lần vào lấn cướp, ông đánh phá được. Oai danh của ông lừng lẫy cả cõi nam. Về sau, vì có công đi đánh Chiêm Thành, ông được thăng Nhập nội đô đốc. Đến đây, ông mất, tặng phong là Nhập nội tư không Bình chương sự, đặt tên thụy là Trinh Vũ.

Lời chua - Trà Long: Xem Bình Định vương năm thứ 7 (Chính biên XIII, 17).

Nghệ An: Xem Lê Thánh Tông, năm Quang Thuận thứ 10 (Chính biên XXI, 16, 17, 21-23).

Tân Bình: Tức Lâm Bình. Xem Lý Nhân Tông, năm Thái Ninh thứ 3 (Chính biên III, 34).

Thuận Châu, Hóa Châu: Đều xem Lê Thánh Tông, năm Quang Thuận thứ 10 (Chính biên XXI, 23-24).

Chiêm Thành: Tức Lâm Ấp xưa. Xem thuộc Tấn, Mục đế, năm Vĩnh Hòa thứ 9 (Tiền biên III, 20-21).

Kỷ Tỵ, năm thứ 7 (1449). (Minh, năm Chính Thống thứ 14). Tháng giêng, mùa xuân. Mở yến tiệc. Biểu diễn nhã nhạc "Bình Ngô phá trận".

Trước kia, Lê Thái Tổ dùng việc võ dẹp yên thiên hạ, Lê Thái Tông nhớ nghĩ đến công đức đời trước, có đặt ra nhã nhạc "bình Ngô phá trận". Đến đấy, nhân dịp yến tiệc, triều đình sai tấu nhạc này: trong đám công thần có người cảm động đến phát khóc.

Đặt lại phép thi lại điển.

Theo lối cũ, thi lại điển bằng ám tả, viết chữ, làm toán và kinh nghĩa. Ai trúng cách thì được sung vào làm việc ở các cục. Đến đây, triều đình bàn bỏ bớt ám tả và kinh nghĩa, chỉ chuyên thi có môn viết và môn toán thôi. Phép thi lại điển bỏ ám tả và kinh nghĩa là bắt đầu từ đây.

Định rõ thể lệ cho những người có chân ấm được miễn đi lính.

Theo thể lệ cũ, về việc tuyển lính, chỉ có con quan lục phẩm mới được miễn, còn từ thất phẩm trở xuống đều không được. Đến đây, nghị định lại: từ lục phẩm trở lên, đời cháu cũng cho hưởng ấm, được miễn; con các quan thất phẩm và bát phẩm cũng được dự miễn. Còn các hoạn quan ai nấy đều được miễn cho một người thân thích của mình.

Đào sông Bình Lỗ.

Sai Tư khấu Lê Khắc Phục đôn đốc các cục Bách Tác, vệ quân Tứ Xương, Thiên Khai và quân dân Thái Nguyên đào sông Bình Lỗ từ Lãnh Canh tới cầu Phù Lỗ, thông suốt đến Bình Than để sự đi lại ở Thái Nguyên được tiện lợi.

Lời chua - Sông Bình Lỗ: Xem Trần Anh Tông, năm Hưng Long thứ 8 (Chính biên VIII, 36).

Vệ quân Tứ Xương, Thiên Khai: Không khảo được.

Thái Nguyên: Tức là Ninh Sóc. Xem Lê Thánh Tông, năm Quang Thuận thứ 10 (Chính biên XXI, 19, 32).

Lãnh Canh: Tức Lãnh kinh. Xem Lý Nhân Tông, năm Quảng Hựu thứ 5 (Chính biên III, 47).

Phù Lỗ: Tên đất xưa. Nay đổi là xã Phù Lỗ, thuộc huyện Kim Anh, tỉnh Bắc Ninh¹⁸¹⁸ .

Bình Than: Xem Trần Nhân Tông, năm Thiệu Bảo thứ 4 (Chính biên VII, 28).

Quý Do, em vua nước Chiêm Thành, giết vua Chiêm là Ma Ha Quý Lai, tự lập làm vua, sai sứ sang ta dâng lễ cống, nhưng triều đình khước từ, không nhận.

Quý Do, sau khi tự lập làm vua, sai bầy tôi là bọn Giáo Nễ Mỗ Bàn Thoa dâng tiến sản vật địa phương. Nhà vua nói: Là tôi mà giết vua, là em mà giết anh, Quý Do thật là tên đại ác từ xưa đến giờ. Vậy nên khước từ mọi đồ dâng cống, không nhận. Nhân đó nhà vua sai bọn Nguyễn Hữu Quang, Đồng tri Hữu ti sự và Trình Ngự, Điện trung thị ngự sử, đem tờ dụ sang Chiêm Thành vặn hỏi về việc này.

Trước kia, Hữu Quang đi sứ Chiêm Thành, bị người Chiêm giữ lại; đến khi Quý Lai lên làm vua, Hữu Quang được về. Vì vậy, nay mới có mệnh lệnh cho Hữu Quang đi Chiêm Thành.

Tháng 4, mùa hạ. Nhập nội thị trung¹⁸¹⁹ đình thượng hầu Lê Lễ chết.

Lê Lễ, sức vóc khoẻ hơn người, nối đời làm thần bộc nhà Lê Thái Tổ. Khi mới khởi nghĩa, Lễ có nhiều công trong việc giúp Bình Định vương thoát khỏi vòng vây, vượt qua nguy hiểm. Ông làm đến Nhập nội thị trung, tước Đình thượng hầu. Lê Thái Tổ, khi sắp mất, có khóc bảo ông rằng: "Trẫm nếu không còn sống, thì ai người biết khanh nữa!". Về sau, ông bị Nguyễn Thị Lộ gièm pha, phải giáng xuống

làm Thái tử thiếu bảo. Đến đây, 82 tuổi, khi bệnh nặng, ông được khai phục quan chức. Liền đó ông chết, được đặt tên thụy là Trung tiết.

Hạn hán. Nhà vua hạ chiếu tự xét mình. Buổi tối hôm ấy, mưa.

Đại hạn. Nhà vua đảo vũ ở cung Cảnh Linh; lại sai Bùi Cầm Hổ đến núi Tản Viên và núi Tam Đảo làm lễ cầu mưa, nhưng đều không ứng nghiệm. Nhà vua bèn hạ chiếu xét mình.

Bài chiếu đại lược nói: "Luôn mấy năm nay hạn hán, thóc lúa hỏng, không thu hoạch được; dân tình sầu oán!

"Có lẽ vì trẫm không hết sức thành thực để cảm cách lòng trời, không tròn đạo hiếu để kính thờ tông miếu? Lại không biết sử dụng người hiền năng, còn những người mình dùng đó đều là hạng người mờ tối nhỏ nhen mà nên nỗi chăng?

"Hay là nạn hối lộ thịnh hành và việc nữ sắc quá nhiều chăng?

"Hay là không cẩn thận tiết độ trong việc tiêu dùng, làm hao hại tiền tài của dân chăng?

"Hay là đại thần giúp rập chưa làm hết phận sự điều hòa xoay chuyển trời đất chăng?

"Tướng súy và bầy tôi nơi phiên trấn chưa biết yêu thương quân dân, làm nhiều việc xà xẻo bóc lột chăng?

"Các chức thú lệnh không biết vỗ về chăn nuôi dân, chỉ chăm bề xâm phạm đục khoét của dân mà đến nỗi thế chăng?

"Hay là quan coi hình ngục không biết giữ sự công bằng, chỉ rông rỡ tham lam khắc nghiệt, khiến cho oán khí bốc xông lên trên đến nỗi thế chăng?

"Hay là các quan thừa hành chỉ chuyên ưa chuộng giấy tờ hư văn, làm cho ơn trách không nhuần thấm xuống dưới, tình hình kẻ dưới không đề đạt được lên trên chăng?

"Những nhà quyền quý cậy thế ra oai làm cho người dân nhỏ mọn phải chịu oan uổng chăng?

"Người làm chủ súy đạo lộn công lao của quân nhân, làm hại đến phép công chăng?

"Chằm đã khô cạn không có cá, thế mà ngạch thuế vẫn chưa giảm bớt, dân còn phải nộp thuế khống¹⁸²⁰ chăng?

"Con cháu các nhà công thần kỳ cựu chưa lục dụng được hết chăng?

"Những lỗi lầm dồn dập chứa chất ấy làm thương tổn đến khí hòa thuận của trời đất. Vậy nay nếu không kê cứu lời xưa dạy bảo sửa lỗi và tìm hết đường lối xét mình thì làm thế nào để trên có thể xoay lại lòng trời, dưới có thể cứu chữa đau khổ cho dân được?".

Tờ chiếu vừa ban xuống, thì buổi tối hôm ấy, trời mưa.

Lê Thụ và Lê Khả dâng sớ, đại lược nói: "Cô giả, những đời thịnh trị hễ gặp có tai biến tất biết răn sợ: vua thì xét mình, đại thần thì nhận tội, trên dưới đồng lòng kính cẩn sợ hãi để làm cho thiên tai qua khỏi. Quốc triều ta, từ niên hiệu Thuận Thiên (1428-1433) đến khoảng Thiệu Bình (1434-1439) và Đại Bảo (1440-1442), thóc lúa luôn được phong đăng, phúc trời nhuần thấm. Ngày nay, từ khi bệ hạ nối ngôi đến giờ, việc làm chưa có gì là lỗi lầm, thế mà nước lụt và hạn hán vẫn tiếp diễn, tai biến luôn xảy ra. Đó đều vì bọn thần không biết tuyên dương đức ý của nhà vua, và làm lầm lỡ về việc điều hòa khí âm khí dương. Thật đúng như lời trong tờ chiếu sáng suốt đã vạch ra đó.

"Vậy, cúi mong nhà vua cho vời bọn thần đến Chính sự đường để xét hỏi về việc quân, việc nước: điều gì nên làm, điều gì nên bỏ, chỉ cốt sát với sự thực, chứ không làm chuyện giấy tờ hư văn".

Thái hậu hạ chiếu đáp rằng: "Những chính sự tệ hại ngày nay có lẽ là sự tiến cử không công bằng, hoặc là cậy công mà gửi gắm nhau, hoặc là buông rộng thả dài cho bọn nô tỳ làm bậy, khuấy nhiễu làm hại dân lành. Những tệ hại đó đều nên sửa đổi".

Lê Khả, một hôm, nhân lúc bãi trào, lui gót, thấy phía trước nhà Vân tập đường có tấm lưới săn, liền sai cất đi và nói: "Đừng để hoàng thượng trông thấy kẻo gợi cho mai sau say đắm về việc đi săn".

Lời chua - Núi Tản Viên: Xem Lê Đại Hành, năm Ứng Thiên thứ 7 (Chính biên I, 34).

Tam Đảo: Tên núi, ở huyện Tam Dương, phủ Đoan Hùng, tỉnh Sơn Tây¹⁸²¹ .

Bắt đầu xây dựng các đàn thờ cúng ở kinh đô.

Ra lệnh cho xem đất ở kinh đô, chọn chỗ để lập các đàn thờ Thành hoàng kinh đô, thần Gió, thần Mây, thần Sét, thần Mưa và bách linh cô hồn để theo mùa mà thờ cúng.

Giảm nhẹ thuế đầm.

Bọn Ngự sử trung thừa Hà Phủ dâng thư nói rằng: "Biết lỗi, không phải khó; sửa lỗi, mới là khó; nói đến điều thiện, không phải khó; làm được điều thiện, mới là khó. Nay trời làm hạn hán, bệ hạ đã ban chiếu trong có nói: "Chằm khô cạn, không có cá, dân phải nộp thuế khống. Vậy xin giảm thuế đầm để tỏ ơn huệ thực sự". Triều đình nghe theo.

Tháng 5. Cấp phu quét tước cho Văn Miếu và các trường học ở các lộ.

Nguyễn Hữu Phu, An phủ sứ lộ Khoái Châu, xin cấp cho Văn Miếu và các trường học ở các lộ mỗi nơi 20 người phu quét tước và cho các giáo thụ mỗi viên hai người phu, để làm bổng thường. Triều đình nghe theo.

Lời chua - Khoái Châu: Xem Lý Cao Tông, năm Trị Bình long ứng thứ 4 (Chính biên V, 32).

Nguyễn Hữu Phu: Người làng Sơn Đồng, huyện Đan Phượng¹⁸²² , đỗ tiến sĩ khoa Nhâm Tuất, năm Đại Bảo¹⁸²³ .

Sao Kim Tinh xuyên qua giới phận mặt trăng.

Lời chua - Sao Kim Tinh xuyên qua giới phận mặt trăng: Theo phần "Thiên văn chí" trong Quản khuy tập yếu¹⁸²⁴ thì Kim tinh Thái bạch là sao đóng ở phương tây. Khi ông vua đối với ngũ thường¹⁸²⁵ có thiếu sót về nghĩa và đối với ngũ sự¹⁸²⁶ có lầm lỗi về lời nói, làm trái nghịch với tiết lệnh mùa thu và thương tổn đến khí hành kim¹⁸²⁷ thì sự trừng phạt của trời sẽ tỏ ra ở điểm có sao Thái Bạch xuất hiện. Khi mặt trăng chuyển vần, hễ sao Thái Bạch đi vào giới phận mặt trăng mà suốt qua thì gọi là "quán".

Mưa. Đại xá cho cả nước.

Giáng Thị ngự sử¹⁸²⁸ Lưu Thúc Khiêm xuống làm Yên Lãng Chuyển vận phó sứ và giáng Giám sát ngự sử¹⁸²⁹ Nguyễn Cư Đạo xuống làm Quốc tử giám trực giảng¹⁸³⁰ .

Trước kia, bọn Thúc Khiêm và Cư Đạo đàn hặc bọn Chính sự viện đồng tham nghị là Cao Doãn Cung, Trình Hoằng Nghi, Nguyễn Bá Thanh và Mai Tử Kiệt rằng họ làm đại thần ở Chính sự viện mà chỉ ngồi không, ăn hại, chẳng hề làm được việc gì, tuổi đã bảy mươi hãy còn tham lam bổng lộc và ngôi vị. Vậy nên bắt họ phải về hưu để kích lệ lòng liêm sỉ. Bọn Doãn Cung bèn xin thôi việc cả. Nhà vua ưng thuận.

Bấy giờ Tả hữu nạp ngôn là bọn Nguyễn Mộng Tuân, Nguyễn Phó và Nguyễn Viết vào hầu vua học tập ở tòa Kinh Diên. Bọn Đào Công Soạn và Nguyễn Tử Tấn, theo lệ, cũng đến tuổi cáo lão, thế mà vẫn cứ luyến tiếc địa vị, không có ý về hưu, e rằng không được dư luận dung thứ. Họ, vì thế, đều xin hưu trí. Nhà vua cố giữ lại. Họ bèn đem nhau đến lạy tạ, rồi lại giữ chức như cũ. Nhưng vì bọn Thúc Khiêm hay bới việc mà đàn hặc, nên trong lòng bọn Đào Công Soạn vẫn căm.

Đến đây, bọn Thúc Khiêm đều bị biếm truất.

Lời chua - Yên Lãng: Tên huyện, nay thuộc phủ Vĩnh Tường, tỉnh Sơn Tây¹⁸³¹ .

Nguyễn Cư Đạo: Người Đông Khối thuộc huyện Gia Định¹⁸³² , đỗ đồng tiến sĩ khoa Nhâm Tuất (1442) niên hiệu Đại Bảo.

Dùng Nguyễn Thúc Huệ làm Môn hạ hữu nạp ngôn và Bùi Hanh làm Tham nghị chính sự.

Quan giữ việc can ngăn là Đồng Hanh Phát dâng sớ nói rằng: "Chức quan cao trọng ở bản triều¹⁸³³ chỉ là Tể tướng và Hành khiển thôi. Thúc Huệ xuất thân từ một tiểu lại, trước kia làm Tham tri Bắc đạo¹⁸³⁴ , lấy nê việc này việc khác, bòn rút vơ vét của dân làm cho một lộ xác xơ, hết cả tiền của! Khi vâng mạng đi sứ ngoại quốc, Thúc Huệ bày chước quỷ quyệt, kinh doanh việc tư, đến nỗi người ngoài phải coi là một tên "đầu quỷ", làm nhục đến cả quốc thể là thế đó. Vậy còn dùng hắn làm gì! Bùi Hanh thì dùng tà thuật làm mê hoặc bề trên¹⁸³⁵ khiến cho chúa thượng giẫm theo con đường lầm lỗi là để tang ngắn hạn¹⁸³⁶ đã từng vì tội phỉnh gạt mà bị bãi chức. Thế mà nay lại cho Bùi Hanh thăng lên Chính sự viện tham nghị! Vả lại, "chính" là ngay thẳng. Bản thân người làm chính sự nếu không ngay thẳng thì làm việc ngay thẳng thế nào được? Hào "Lục tam" trong quẻ Giải¹⁸³⁷ nói rằng: "Phụ thả thừa, trí khấu chí"¹⁸³⁸ , có lẽ đúng như Thúc Huệ và Bùi Hanh đó chăng?".

Hoàng thái hậu bèn đem việc này hỏi ý kiến Tể tướng. Bọn Lê Khả thưa rằng: "Dùng người, không nên cầu toàn trách bị quá. Bọn thần thăm dò, chưa kiếm được người nào khác, chỉ thấy bọn Thúc

Huệ đang tại chức đều làm chạy việc. Còn đối với hạng tân tiến, bọn thần chưa biết rằng họ có là người hiền năng hay không, nên không dám đề cử một cách khinh suất". Do đó hoàng thái hậu quyết ý cứ dùng.

Lời chua - Bắc đạo: Xem Bình Định vương năm thứ 9 (Chính biên XIII, 32).

Tháng 7, mùa thu. Đặt lại quân hiệu.

Đổi quân hiệu Hỏa đồng¹⁸³⁹ làm Thần lôi, Thần điện; quân hiệu Thiện trạo¹⁸⁴⁰ làm Hải hồng, Hải mã, Hải kình, Hải thu; quân hiệu Bát nhiêu¹⁸⁴¹ làm Hải hoạt.

Lời chua - Hỏa đồng, Thiện trạo, Bát nhiêu: Theo "Binh chế chí" trong Lịch triều hiến chương của Phan Huy Chú thì Lê Thái Tổ, khi đã lấy được thiên hạ, đặt các quân hiệu, có những danh hiệu như: Hỏa đồng, Thiện trạo, Bát nhiêu, v.v...

Sai sứ đi Chiêm Thành.

Trước kia, triều đình sai Nguyễn Hữu Quang đem tờ dụ đi vặn hỏi Chiêm Thành (về việc giết vua cũ là Ma Ha Quý Lai). Chúa Chiêm sai bầy tôi là bọn Bô Sa Phá Tham Tốt theo Hữu Quang đến nước ta. Nhà vua vặn hỏi về tội thí nghịch¹⁸⁴² . Sứ Chiêm không trả lời được. Đến đây, triều đình sai bọn Thượng thư Trình Dục vâng mạng đem thư sang dụ bảo Chiêm Thành và đòi lại những người nước ta còn ở lại Chiêm Thành. Người Chiêm vâng theo, tiễn đưa bọn Trình Nguyên Đĩnh 70 người trở về nước.

Tháng 10, mùa đông. Một người ở kinh đô đẻ ra đứa con có hai đầu.

Tháng 11. Dùng bọn giám sinh Lỗ Thuần làm Duyên lại.

Trước kia, dùng bọn giám sinh Nguyễn Cương Trung và Nguyễn Tự Đắc làm Chuyển vận phó sứ ở các lộ. Đến đây, dùng bọn Lỗ Thuần và Phạm Công Niêm 30 người làm Duyên lại ở các đạo. Giám sinh bổ làm thuộc lại là bắt đầu từ đây.

Lê Quán Chi có tội, nhưng được tha, không trừng trị.

Quán Chi là con Lê Khuyển, đang đêm, tụ họp đám đông đánh chết người. Việc phát giác, Quán Chi bị bắt bỏ ngục. Khi cung khai, Quán Chi tiêu xưng đến các con em của một số nội quan và nhà quyền quý hàng hơn mười đứa. Án đã kết. Hoàng thái hậu cho rằng Lê Khuyển là bậc đại thần, cầm quân cấm vệ, nên bà mới buông lỏng pháp luật mà tha Quán Chi. Bà ra lệnh chỉ thu lấy tiền đền mạng. Các quan trong Ngự sử đài là bọn Lê Lâm không dám nói... Trong đám con trẻ ở kinh đô đến nỗi có kẻ phải nắm tay một cách tức bực mà rằng: "Tôi chỉ giận mình không được làm ngự sử!".

Lời phê - Nhân chuyện này, có thể biết được thời sự bấy giờ ra sao. Lời chua - Lê Lâm: Người làng Hạ Bì, huyện Bất Bạt¹⁸⁴³ .

Quy định rõ ràng về luật hộ.

Trước kia, Lê Thái Tổ muốn làm việc chia ruộng, nên về chế độ công điền công thổ, có đặt ra điều lệ và cấm lệnh một cách đặc biệt tường tận, còn đối với điền sản tư gia, chương trình hãy còn sơ lược. Đến đây, quy định rõ ràng thành mười bốn điều về điền sản, đặt thành luật lệnh hẳn hoi.

Lời chua - Mười bốn điều: Theo "Hình luật chí" trong Lịch triều hiến chương của Phan Huy Chú, thì khoảng năm Thái Hòa (1443-1453) có bổ sung thêm chương "Điền sản" gồm mười bốn điều.

Điều thứ 1 - Khi chồng chết, mà vợ trước có con, vợ sau không con thì điền sản của nhà chồng chia làm ba phần: con người vợ trước được hai phâần; bản thân người vợ sau được một phần để ăn gầy¹⁸⁴⁴ . Người vợ sau nếu chết đi hay cải giá thì điền sản lại phải truy hoàn. Kẻ nào vi phạm sẽ phải phạt 50 roi.

Điều thứ 2 - Người con có vợ rồi, khi chết mà vô tự¹⁸⁴⁵ tì điền sản của người con đó trừ khi cha mẹ hãy còn, sẽ để cha mẹ quản lý, bằng không sẽ chia đều làm hai phần: một phần để lại ở bản tông¹⁸⁴⁶ dùng vào việc hương hỏa thờ cúng; một phần chia cho người vợ để ăn gầy đến trọn đời. Nếu người vợ đi cải giá thì phải truy hoàn. Kẻ nào vi phạm, sẽ phải phạt 50 roi.

Điều thứ 3 - Người vợ chết đi mà không có con, thì điền sản của bản thân người vợ ấy chia làm ba phần: một phần trả về gia đình nhà người vợ ấy nhận lấy mà quản lý; hai phần để cho người chồng ăn gầy đến trọn đời. Khi người chồng chết đi thì hai phần điền sản ấy lại phải truy hoàn cho bà con bên họ người vợ. Kẻ nào vi phạm sẽ bị phạt 50 roi.

Điều thứ 4 - Chồng đã chết, con còn bé, người mẹ đi cải giá mà lén lút bán điền sản của con thì phạt 50 roi; truy lại số tiền đã bán ấy trả lại cho chủ mua, còn ruộng trả về cho người con. Nếu người chồng sau đứng tên con của người chồng trước mà lén lút bán tài sản ấy thì phạt 60 trượng. Kẻ tri tình¹⁸⁴⁷ mà còn cứ mua thì phạt 80 trượng, và mất cả số tiền đã mua.

Điều thứ 5 - Khi cha mẹ hãy còn, mà con trai con gái bán vụng trộm điền sản thì con trai phải phạt 60 trượng, con gái 50 roi. Truy số tiền đã bán trả lại chủ mua, còn điền sản hoàn lại cha mẹ.

Điều thứ 6 - Ông bà, cha mẹ đều chết cả, con cháu hãy còn nhỏ bé, thế mà người họ đồng tông tự tiện đem bán điền sản của các người con cháu ấy thì phải phạt 60 trượng.

Điều thứ 7 - Dưỡng tử có đủ giấy tờ làm con nuôi hẳn hoi và trong giấy tờ nói rõ là sẽ chia cho điền sản, thì khi chia điền sản, được phép chiếu theo đầu con mà quân phân, nhưng phải kém một phần để tỏ ra có khác với con đẻ. Kẻ nào vi phạm sẽ phạt 50 roi.

Điều thứ 8 - Kẻ đã làm con nuôi họ khác, khi thấy có số ruộng tuyệt tự của người họ mình mà lại cầu xin chia cho suất mình thì phải chịu kém người họ đồng tông một nửa phần. Kẻ nào vi phạm sẽ phạt 60 trượng.

Điều thứ 9 - Bán vụng trộm điền thổ của người khác, từ 10 mẫu trở lên phải khép vào tội đồ. Kẻ tri tình mà vẫn cứ mua thì phải phạt 80 trượng.

Điều thứ 10 - Ruộng đất đã cầm đợ rồi, sau không xin chuộc lại theo số tiền đã đợ ấy mà lại đem bán đợ hay bán đứt cho người khác thì phạt 50 roi, truy lấy số tiền trả lại cho chủ mua đợ.

Điều thứ 11 - Bán đợ ruộng đất, muốn chuộc mà không cho chuộc mà ngược lại, không muốn chuộc mà cưỡng ép bắt chuộc, đều phạt 80 trượng. Nếu để quá kỳ hạn rồi, chủ bán mới cưỡng ép đòi chuộc thì cũng phải tội như thế (kỳ hạn, nghĩa là ruộng mùa, lấy tháng 3 làm kỳ hạn; ruộng chiêm, lấy tháng 9 làm kỳ hạn).

Điều thứ 12 - Kẻ nào tranh chiếm ruộng đất của người ta rồi bán chạy cho người khác thì phạt 50 roi.

Điều thứ 13 - Nô tì bán vụng trộm ruộng đất của người gia trưởng thì phạt 90 trượng, thích chữ vào mặt, đày đi châu gần¹⁸⁴⁸ . Ruộng đất, hoàn lại người chủ. Kẻ tri tình mà cứ mua thì phạt 50 roi, truy lại số tiền đã mua bán ấy nộp vào quan.

Điều thứ 14 - Con trai đã từ 16 tuổi và con gái đã từ 20 tuổi trở lên, ruộng đất của phần mình bị người trong họ hay người ngoài cày cấy hoặc cư trú đã quá kỳ hạn rồi mới tranh nhận (kỳ hạn nghĩa là người trong họ thì 30 năm, người ngoài thì 20 năm) thì phạt 80 trượng và mất hẳn ruộng đất ấy. Nếu vì cớ gặp cơn binh lửa hoặc phiêu bạt rồi sau mới về thì không câu nệ theo lệ luật này.

Canh Ngọ, năm thứ 8 (1450). (Minh, Cảnh Đế, năm Cảnh Thái thứ 1).

Tân Mùi, năm thứ 9 (1451). (Minh, năm Cảnh Thái thứ 2).

Tháng 4, mùa hạ. Vì có nhiều tai biến, nhà vua hạ chiếu rộng ban ơn điển vỗ về thương xót.

Tờ chiếu nói rằng: "Luôn mấy năm nay, nào tai biến, nào hạn hán dồn dập xảy đến! Nếu không ban ơn huệ một cách thực sự để yên ủi lòng dân thì lấy gì đáp ứng được trời cao mà làm ngừng được tai biến? Vậy nay tha thuế; quân và dân người nào bấy lâu phải đi trốn tránh thì cho phép ra thú, sẽ được miễn tội; những vụ án ngục kiện tụng nào còn để đọng thì cho phép những quan coi giữ về các vụ ấy tâu lên cho đầy đủ để nhà vua xét".

Tháng 7, mùa thu. Giết Thái úy Lê Khả và con là Quát luôn với Tư khấu Lê Khắc Phục và con là Bá Nhai.

Lê Khả, khi làm tể tướng, đảm nhiệm lấy việc giúp vua sửa đổi điều lỗi và tiếp nhận những lời khuyên can, nhưng Khả sử dụng pháp lệnh một cách quá nghiêm khắc, không hề nể nang hay khoan gượm gì cả. Do đấy, triều đình ai cũng len lét sợ Khả. Có kẻ gièm pha với thái hậu rằng Lê Khả cùng với cha con Khắc Phục ngầm kết vây cánh bè đảng. Thái hậu tin lời, bèn giết luôn cha con Lê Khả và cả cha con Khắc Phục.

Tháng 10, mùa đông. Sứ nhà Minh sang ta.

Trước kia, Minh Anh Tông (1436-1449)¹⁸⁴⁹ đi tuần phía bắc¹⁸⁵⁰ , em là Thành vương Kỳ Ngọc trông coi việc nước, nhân đó tự lập làm vua, đổi niên hiệu là Cảnh Thái¹⁸⁵¹ và sai bọn hành nhân trong ti Hành nhân là Biên Vĩnh và Tiến sĩ là Trình Huệ sang ta báo cáo về việc Cảnh Thái mới lên ngôi. Nhà vua sai bọn Đồng tri Đông Đạo¹⁸⁵² là Trình Chân và Trung thư thị lang là Nguyễn Đình Mỹ sang Minh chúc mừng.

Lời chua - Nguyễn Đình Mỹ: Người Chi Long thuộc huyện Kim Hoa.

Nhâm Thân, năm thứ 10 (1452). (Minh, năm Cảnh Thái thứ 3).

Tháng 4, mùa hạ. Giam Thái úy Lê Thụ vào ngục.

Lê Thụ phải tội vì không biết dạy con là Lê Thị để hắn làm việc phù chú bùa ếm.

Tháng 7, mùa thu. Vì có tai biến, nhà vua lại hạ chiếu răn mình và đôn đốc bách quan.

Bài chiếu nói rằng: "Luôn mấy năm đây, tai biến dồn dập xảy đến, dân chúng ít được sinh sống thỏa thuê, trẫm lấy làm lo sợ lắm. Bây giờ muốn nghĩ cách làm để qua khỏi tai biến, gây được vui hòa, thì há chẳng nên tuân theo hiến chương đã lập thành và sửa bỏ những chính sự có tệ hại hay sao? Vậy nên cất dùng những người thanh liêm, tài năng, sa thải những kẻ đần độn, đớn kém, thi hành việc thăng chức và giáng chức cho xứng đáng, tha thuế khóa, xét xử án ngục oan uổng, chẩn tế cứu giúp những người quan, quả, cô, độc¹⁸⁵³ ".

Tháng 10, mùa đông. Sai sứ sang nhà Minh.

Bấy giờ Minh Cảnh đế (1450-1456) lập Hoàng thái tử, có sai Hình bộ lang trung là Trần Kim và Hành nhân ti hành nhân là Quách Trọng Nam sang ta báo cáo và ban cho các cây hàng tấm màu sắc và có hoa. Nhà vua sai bọn Thẩm hình viện là Phạm Du, Hàn lâm viện trực học sĩ là Nguyễn Bá Ký, chỉ huy là Lê Thượng và Thị ngự sử là Lê Chuyên sang Minh để đáp tạ và đưa đồ mừng.

Lời chua - Nguyễn Bá Ký: Người làng Vân Nội thuộc huyện Chương Đức¹⁸⁵⁴ , đỗ nhị giáp tiến sĩ khoa Mậu Thìn (1448) năm Thái Hòa¹⁸⁵⁵ .

Quý Dậu, năm thứ 11 (1453). (Minh, năm Cảnh Thái thứ 4).

Tháng 2, mùa xuân. Ân xá.

Tháng 11, mùa đông. Nhà vua bắt đầu chính mình cầm chính quyền. Đại xá cho cả nước. Đổi lại niên hiệu.

Kể từ năm sau (1454) là niên hiệu Diên Ninh thứ 1. Ban bố những điều đại xá cho cả nước. Truy tặng các công thần Lê Lễ, Lê Bị và Lê Triện mỗi người thêm tước một tư¹⁸⁵⁶ . Cấp cho bọn Lê Sát, Lê Ngân, Lê Khả và Lê Khắc Phục mỗi người 100 mẫu ruộng quan. Thường thời vỗ về thăm hỏi những người quan, quả, cô độc¹⁸⁵⁷ . Biểu dương những nghĩa phu¹⁸⁵⁸ , tiết phụ¹⁸⁵⁹ do các quan địa phương đã tâu trình.

Lời phê¹⁸⁶⁰ - Thì ra những việc trước đây đều là vẽ vời hão cả. Cứ xem trong Quang Thuận trung hưng ký¹⁸⁶¹ mà Sử cũ đã chép phụ đó¹⁸⁶² thì đủ biết. Rồi đây, Lê Nhân Tông mắc phải nạn lớn¹⁸⁶³ , thì ra trong đám tôi con đầy rẫy ở triều đình bấy giờ đều không có người nào là hiền đức cả. Đáng trách biết bao! Giáp Tuất, năm Diên Ninh thứ 1 (1454). (Minh, năm Cảnh Thái thứ 5).

Tháng giêng, mùa xuân. Đúc tiền Diên Ninh.

Ất Hợi, năm thứ 2 (1455). (Minh, năm Cảnh Thái thứ 6). Sai Quốc tử bác sĩ Phan Phu Tiên sửa lại¹⁸⁶⁴ bộ Việt sử (Sử cũ không chép tháng).

Bộ Việt sử này chép từ đời Trần Thái Tông (1225-1257) đến lúc người Minh rút về nước (1427), gồm 10 quyển.

Lời chua - Phan Phu Tiên: Người làng Đông Ngạc¹⁸⁶⁵ , huyện Từ Liêm, đỗ khoa minh kinh năm Kỷ Dậu (1429), niên hiệu Thuận Thiên¹⁸⁶⁶ .

Tháng 10, mùa đông. Châu Ngọc Ma có con chuột lớn bằng con lợn.

Lời chua - Ngọc Ma: Xem Bình Định vương năm thứ 2 (Chính biên XIII, 10).

Bính Tý, năm thứ 3 (1456). (Minh, năm Cảnh Thái thứ 7). Tháng giêng, mùa xuân. Mở yến tiệc linh đình. Tháng 2. Phong Cầm Công, thổ tù châu Quy Hợp, làm Trấn viễn tướng quân.

Nhà vua sai viên ngoại lang Trịnh Dao đem sắc thư đến yên ủi dụ bảo Cầm Công và ban cho áo dệt kim tuyến, mũ cao sơn, yên ngựa và bàn ghế.

Lời cẩn án - Sử cũ chép là Hợp Châu. Nay xét Nghệ An chí thì châu Quy Hợp là đất Bồn Man xưa¹⁸⁶⁷ , Cầm thị nối đời làm thổ tù. Vậy xin cải chính. Nhà vua đi Lam Kinh.

Nhà vua đi Tây Kinh¹⁸⁶⁸ bái yết lăng tẩm, dùng bọn Lê Hiên và Lê Lựu sung chức Lưu thủ Đông Kinh¹⁸⁶⁹ .

Lời chua - Lam Kinh: Tức Tây Kinh. Xem Lê Thái Tổ, năm Thuận Thiên thứ 3 (Chính biên XV, 26)¹⁸⁷⁰ .

Mưa đá.

Nhà vua đến Lam Kinh. Đêm hôm ấy, mưa đá.

Nhằm ngày rằm, nhà vua đem các quan đi bái yết sơn lăng, sắm đủ lễ vật để cáo miếu, đánh trống đồng, tấu đại nhạc: hàng võ thì biểu diễn điệu múa "bình Ngô phá trận", hàng văn thì biểu diễn múa "chư hầu đến chầu". Cách đó vài ngày, nhà vua ban yến và tặng phẩm cho các quan đi hộ giá¹⁸⁷¹ có hơn kém khác nhau. Rồi bàn đặt tên cho các cung điện ở Lam Kinh; chính điện gọi là Quang Đức, điện phía trước gọi là Sùng Hiếu, điện phía sau gọi là Diễn Khánh.

Nhà vua từ Lam Kinh về đến kinh đô.

Mặt trời có quầng.

Có cái quầng, màu xanh, vàng, đỏ, trắng, như hình cầu vồng, bao quanh mặt trời.

Tháng 3. Nhà vua sai bọn Nhập nội đô đốc Lê Ê và Nhập nội hành khiển Đào Công Soạn đi lên địa giới Thái Nguyên để hội đồng với người Minh làm việc khám xét về biên giới, nhưng tam ti¹⁸⁷² nhà Minh không đến. Bọn Lê Ê bèn trở về.

Trước kia, bọn Triệu Nhân Chính, Tri châu châu An Bình nhà Minh, và Nông Hồng Nguyên¹⁸⁷³ , Tri châu châu Hạ Tư Lang thuộc trấn Thái Nguyên bên ta, cùng xâm lấn bờ cõi của nhau¹⁸⁷⁴ . Việc nầy bên ta đã tâu lên vua Minh để tranh biện cho rõ rệt. Vua Minh sắc sai bọn tổng binh quan An Viễn hầu là Liễu Truyền kết hợp với ba ti Đô¹⁸⁷⁵ , Bố¹⁸⁷⁶ , Án¹⁸⁷⁷ ở Quảng Tây đến tận nơi biên giới để hội đồng với các kỳ mục nước ta, đem bọn Nhân Chính và Hồng Nguyên ra đối chất, rồi tâu các lý do một cách đầy đủ và minh bạch để vua Minh nghe.

Nhà vua bèn sai bọn Lê Ê đi lên đầu địa giới Thái Nguyên để chờ đợi, nhưng ba ti nhà Minh không đến, bọn Lê Ê quay về.

Lời chua - An Bình: ên châu, xem Lê Thái Tông, năm Thiệu Bình thứ 5 (Chính biên XVII, 17).

Hạ Tư Lang: Xem Lý Thái Tông, năm Kiền phù hữu đạo thứ 3 (Chính biên III, 3).

Tháng 5, mùa hạ. Ban chiếu răn dạy trăm quan phải cẩn thận làm tròn chức vụ.

Tờ chiếu nói rằng: "Người làm tôi phải nên giữ trọn chức vụ.

"Đại thần thì giúp vua, điều hòa xoay chuyển trời đất, tiến cử người hiền, gạt bỏ những kẻ không tốt để mưu tính cho việc chính trị được hay.

"Người cai quản quân đội thì vỗ về thương yêu binh sĩ, luyện tập võ nghệ, không nên bắt quân lính làm việc riêng cho mình và xâm phạm xà xẻo của công.

"Các Hành khiển ở năm đạo¹⁸⁷⁸ phải nên trình bày điều lợi và điều hại, phân biệt cái tốt và cái xấu; cần phải làm cho xong xuôi ổn thoả tất cả những việc nên làm ở địa phương.

"Các quan ở Ngự sử đài thì nên giúp vua sửa điều lỗi, chữa điều lầm, trừ bỏ điều ác, biểu dương điều thiện.

"Nội mật viện thì nên tuân giữ điển chương pháp độ, giãi bày tâu trình một cách tường tận rõ ràng.

"Quan giữ hình ngục thì nên xét xử công bằng, cởi gỡ oan uổng, cốt sao cho thấu được dân tình.

"Các chức ở phủ, ở lộ, ở châu, ở huyện thì nên biểu dương ý tốt của nhà vua, vỗ về dân chúng.

"Các học quan thì nên cẩn thận gìn giữ quy luật việc học, dạy dỗ lớp người hậu tiến khiến cho ai nấy đều được thành tài.

"Cho đến những người coi kho tàng hay là làm việc ở các cục, các thự cũng đều phải nên kính cẩn gìn giữ phận sự mình, chớ để thiếu sót chức vụ".

Nước đầm ở Lam Kinh ngầu đỏ.

Lời chua - Đầm: Theo "Địa dư chí" trong Lịch triều hiến chương của Phan Huy Chú, thì phía sau Lam Kinh có cái hồ cực rộng lớn, hứng nhiều dòng nước dồn vào. Đầm đây, có lẽ là cái đầm này.

Cấp phát tiền bổng hàng năm cho trăm quan.

Trước kia, các vương, các công chúa và các đại thần văn võ bách quan đều chiếu theo phẩm trật cao hay thấp mà được hưởng số hộ để ăn lộc nhiều hay ít. Đến đây, lại cấp thêm cho tiền bổng hằng năm có hơn kém khác nhau.

Lê Lựu, Đô đốc Tây đạo, tâu rằng: "Tôi không có công trạng gì, được ăn lộc đến năm mươi hộ đã là quá phận mong ước rồi, thế mà nay lại được cấp cho tiền bổng hàng năm nhiều gấp đôi! Vậy xin từ, không dám nhận".

Lời chua - Hộ ăn lộc, tiền bổng: Theo Kiến văn lục của Lê Quý Đôn thì đầu đời Lê, chế độ bổng lộc để nuôi dưỡng thế này: hoặc ban cho năm mươi hộ hay một trăm hộ để người được hưởng cứ lấy thuế ở các hộ ấy mà ăn. Cũng có khi ban thêm lộc điền nữa. Lại quy định: phàm các vương, các công chúa và các đại thần văn võ bách quan, hàng năm, được cấp tiền bổng có hơn kém khác nhau. Ngoài ra, không khảo được hơn nữa.

Biểu dương người tiết phụ họ Nguyễn ở Nam Sách.

Nguyễn Thị (không rõ tên), người làng Đào Cốc, huyện Chí Linh, phủ Nam Sách¹⁸⁷⁹ , là vợ xã quan Nguyễn Văn Điều. Từ khi chồng chết, bà ở góa, không có điều tiếng gì. Việc lên đến triều đình. Nhà vua hạ chiếu ban cho tấm biển màu vàng biểu dương ở chỗ cổng nhà bà. Con cháu được miễn sai dịch để ở nhà hầu hạ phụng dưỡng bà.

Lời chua - Nam Sách: Tức Nam Sách: Xem thuộc Tần¹⁸⁸⁰ , Tề Vương, năm Khai Vận thứ 2 (Tiền biên V, 22).

Chí Linh: Xem Trần Nhân Tông, năm Thiệu Bảo thứ 4 (Chính biên VII, 28).

Tháng 6. Tha Thái úy Lê Thụ ra khỏi ngục¹⁸⁸¹ .

Tháng 10, mùa đông. Sai sứ sang nhà Minh.

Bấy giờ sứ nhà Minh sang ban cho áo cổn và mũ miện. Nhà vua sai bọn Trung thư thị lang Nguyễn Đình Mỹ sang nhà Minh dâng lễ tuế cống và tạ ơn về việc ban mũ áo.

Tháng 11. Có con hổ lọt vào trong thành.

Hổ vào chùa Diên Hựu ở trong thành. Nhà vua sai võ sĩ đâm chết.

Lời chua - Chùa Diên Hựu: Xem Lý Thái Tông, năm Sùng Hưng đại bảo thứ 1 (Chính biên III, 14).

Đinh Sửu, năm thứ 4 (1457). (Minh, Anh Tông, năm Thiên Thuận thứ 1).

Tháng 9, mùa thu. Sai sứ sang nhà Minh.

Bấy giờ Minh Anh Tông lại làm vua, lập con là Kiến Thâm làm Hoàng thái tử. Vua Minh sai bọn Thượng bảo khanh¹⁸⁸² Hoàng Gián sang ta báo cáo về việc đó và ban cho các cây hàng tấm màu sắc và có hoa. Nhà vua sai bọn Tả nạp ngôn Lê Hy Cát, Hàn lâm viện thị giảng Trịnh Thiết Trường và khởi cư xá nhân Nguyễn Thiên Tích sang Minh đáp tạ và dâng đồ mừng.

Lời chua - Lê Hy Cát: Người Lam Sơn, huyện Lương Giang¹⁸⁸³ .

Trịnh Thiết Trường: Người làng Đông Lý, huyện An Định¹⁸⁸⁴ đỗ đồng tiến sĩ khoa Nhâm Tuất (1442), năm Đại Bảo.

Gió to từ tháng 8 đến tháng 9 này.

Mậu Dần, năm thứ 5 (1458). (Minh, năm Thiên Thuận thứ 2).

Kỷ Mão, năm thứ 6 (1459). (Từ tháng 10 trở đi là Nghi Dân năm Thiên Hưng thứ 1 - Minh, năm Thiên Thuận thứ 3).

Tháng 10, mùa đông. Lạng Sơn vương Nghi Dân giết nhà vua và Hoàng thái hậu mà tự lập làm vua. Thị hậu phó chưởng¹⁸⁸⁵ Đào Biểu tử tiết.

Nhà vua ở ngôi được 17 năm thì bị giết, thọ 19 tuổi.

Trước kia, Dương Thị, mẹ Nghi Dân, phạm tội với vua Thái Tông, nên bị phế. Vì mẹ như vậy, Nghi Dân không được lập, ngầm có ý khác, ngấp nghé nom dòm ngôi báu. Cùng với chỉ huy Lê Đắc Ninh mưu cuộc nổi loạn, Nghi Dân, đang đêm, đem đồ đảng là bọn Phạm Đồn, Phan Ban và Trần Lăng hơn trăm tên vô lại bắc thang trèo vào thành. Đắc Ninh, đêm ấy, đúng phiên túc trực, đem Cấm quân làm nội ứng. Nghi Dân bèn giết nhà vua ở trong cung cấm. Ngày hôm sau, Hoàng thái hậu cũng bị hại. Thị hậu phó chưởng Đào Biểu tử tiết.

Nghi Dân liền tiếm ngôi, xưng đế, đổi niên hiệu là Thiên Hưng, đại xá cho cả nước, ban cho văn võ bách quan mỗi người được tước một tư¹⁸⁸⁶ , sai bọn Thị chế Trần Phong, Lương Như Hộc và Trần Bá Linh sang Minh cầu xin phong vương.

Lời chua - Phạm Đồn, Phạm Ban: Đều là người huyện Thanh Lâm¹⁸⁸⁷ .

Trần Phong: Người huyện Tiên Lữ¹⁸⁸⁸ , đỗ khoa hoành từ năm Tân Hợi (1431) niên hiệu Thuận Thiên.

Trần Bá Linh: Người Thị Cầu, huyện Võ Giàng¹⁸⁸⁹ , đỗ nhị giáp tiến sĩ khoa Nhâm Tuất (1442), niên hiệu Đại Bảo.